ILMU PERANG MELAYU BAHAGIAN 3: SENJATA API
Assalammualaikum kepada para pembaca
dan peminat blog Melayu Nusantara. Rasanya sudah terlalu lama saya tidak
menulis dan oleh kerana itu saya meminta maaf kerana seperti yang telah
saya maklumkan sebelum ini saya uzur. Apakah keuzuran yang saya alami
rasanya tidak penting, Apa yang penting saya sudah mampu menulis semula.
Dalam penulisan saya kali ini saya ingin menulis mengenai bidang yang
memang menjadi kegemaran dan kepakaran saya iaitu military history atau
sejarah peperangan dan ketenteraan. Agak lama sudah saya tidak menulis
artikel berkenaan topik ini. Artikel kali ini sebenarnya adalah
sebahagian daripada kertas kerja yang pernah saya bentangkan semasa saya
berada di menara gading.
Penggunaan Senjata Api dalam Ilmu Peperangan Melayu
Kawasan Kepulauan Melayu
berkembang pesat dengan aktiviti perdagangan seperti rempah ratus dan
kayu kayan dan bahan perubatan yang diperlukan orang Cina dan India
sejak lebih daripada seribu tahun dahulu lagi. Dengan adanya
perdagangan, kerajaan-kerajaan tempatan yang terdapat di sepanjang
pesisiran pantai selat Melaka terutamanya dapat membangun dan membina
ketamadunan. Perdagangan juga telah menyebabkan berlakunya migrasi dari
luar dan masyarakat yang bermigrasi ini telah membawa masuk unsur-unsur
keagamaan dan kebudayaan mereka yang kemudiannya di asimilasi dengan
agama dan kepercayaan serta kebudayaan tempatan. Asimilasi ini termasuk
juga dalam hal yang bersangkutan dengan ilmu militer atau peperangan.
Pada masa yang sama kegiatan
pertukangan dan kesenian turut berkembang. Selain daripada pertukangan
kayu dan batu, masyarakat Melayu juga turut menghasilkan pelbagai
barangan menggunakan logam seperti besi, timah dan tembaga. Kerja tangan
daripada logam ini termasuklah dalam pembuatan senjata. Memang tidak
dapat disangkal bahawa orang Melayu Nusantara sememangnya mempunyai
pengetahuan dalam menghasilkan senjata yang bermutu seperti Keris,
Golok, Parang dan Pedang. Malahan banyak catatan sama ada dari sumber
tempatan atau sumber dari luar yang mengesahkan perkara ini. Masyarakat
Melayu sebenarnya telah menghasilkan pelbagai jenis senjata api di
seluruh pelosok Nusantara.
Sebagai contohnya Meriam telah
banyak dihasilkan di Terengganu dan Johor di Semenanjung Tanah Melayu,
di Aceh Sumatra, di pulau Jawa, Mindanau dan Brunei. Linehan dalam
bukunya History of Pahang mengatakan bahawa negeri yang menghasilkan
Meriam terbaik ialah Pahang pada tahun 1600 Masihi. Eredia mencatatkan
mengenai penggunaan senjata api. Menurutnya senjata api orang Melayu
bukanlah jenis yang berat dan kebanyakannya adalah jenis swivel gun atau Lela Rentaka.
Namun demikian sejak kedatangan Portugis, mereka telah melengkapkan
lagi persenjataan dengan senjata api yang lebih besar termasuklah
sejenis senapang atau istinggar yang dipanggil Eropah sebagai Arquebuses.
Menurut beliau lagi, kebanyakan
senjata api yang digunakan orang-orang Melaka sewaktu penyerangan
Portugis adalah jenis yang mempunyai kuasa yang kecil dan mungkin di
buat di kawasan Asia dan bukan dari Timur Tengah atau Barat. Eredia juga
menjangka bahawa teknologi senjata api ini diperoleh oleh orang Melayu
terus melalui orang China dan orang Monggol Yuan atau Attay. Sewaktu
Pahang diperintah oleh keluarga Bendahara Johor Abdul Jalil, Pahang
dikatakan mempunyai simpanan senjata api yang banyak. Adinda
kepada bendahara Abdul Jalil iaitu Yam Tuan Muda dikatakan mempunyai
seribu pucuk Meriam tembaga, dua ribu laras senapang dan dua buah gudang
besar yang menyimpan senjata api dan peluru serta serbuk bedil.
Selain itu terdapat banyak lagi
bukti yang menunjukkan bahawa sememangnya orang Melayu pada zaman dahulu
mahir menghasilkan senjata api dan mampu menghasilkannya dalam jumlah
yang amat besar. Di Melaka, apabila pihak Portugis menyerang Kota
pelabuhan tersebut pada 1511, askar-askar Melayu Melaka telah memberikan
tentangan yang sangat hebat. Catatan pihak Portugis ada menyatakan
bahawa askar Melaka mempunyai lebih kurang dua
ribu hingga tiga ribu senjata api yang terdiri daripada Meriam-meriam
besar dan sejenis senjata api ringan yang mudah alih atau menurut
pandangan mereka sebagai Shoulders arms atau senjata api yang boleh
dipikul di bahu. Selain itu lebih kurang 50 buah Meriam atau
lebih telah diambil oleh tentera Portugis setelah mereka berjaya
menyerang dan menawan jambatan Melaka.
Dikatakan juga sebaik sahaja
Meriam-meriam ini diambil oleh Portugis untuk diletakkan di kapal
mereka, maka askar-askar Melaka terus mengeluarkan Meriam-meriam baru
untuk menggantikan Meriam yang telah dirampas tadi. Hal ini menunjukkan
bahawa simpanan senjata api kerajaan Melaka pada masa itu adalah lebih
daripada mencukupi dan dapat digunakan pada saat-saat genting seperti
itu. Dicatatkan juga bahawa sebahagian besar daripada Meriam kerajaan
Melaka sebenarnya tidak digunakan langsung sepanjang peperangan tersebut kerana jumlahnya yang terlalu banyak. Kenyataan ini dapat disahkan dengan catatan yang dibuat oleh Godinho Eredia.
Beliau menyatakan bahawa sewaktu kedatangan Portugis Melaka telah mempunyai banyak Meriam-meriam. Tiga
ribu pucuk Meriam besar telah dijumpai dalam kota itu, 5000 pucuk lagi
telah sempat dibawa lari. Albuquerque menyatakan ada terdapatnya 2000
pucuk Meriam yang diperbuat daripada tembaga dan yang lain diperbuat
daripada besi. Menurut Eredia lagi, semua Meriam-meriam itu diperbuat
dengan baik dan tidak dapat ditandingi walaupun dengan Meriam buatan
Portugis. Daripada kenyataan yang dipetik daripada catatan Eredia
ini dapat disimpulkan bahawa teknologi persenjataan api yang dimiliki
oleh bangsa Melayu Melaka pada waktu itu adalah sama tarafnya dengan
teknologi persenjataan Eropah, malahan mungkin lebih baik.
Namun yang menjadi persoalannya,
mengapa Melaka boleh kalah dengan begitu mudah. Sesungguhnya persoalan
ini tidak mungkin akan terjawab dalam jangka waktu yang terdekat ini
kerana terlalu banyak kekaburan yang menyelubungi peristiwa kekalahan
Melaka. Namun apa yang dapat kita andaikan ialah kekalahan Melaka ada
kaitannya dengan keadaan sosial dan politik kerajaan Melaka itu sendiri
pada zaman tersebut yang telah semakin teruk dan rosak. Seperti mana
yang digambarkan dalam Sulalatus Salatin bahawa Kesultanan Melaka pada
zaman Pemerintahan sultan Mahmud penuh dengan komplot, rasuah, maksiat
dan gejala sosial yang merosakkan masyarakat dan pembesar-pembesar
Melaka. Sebenarnya terdapat pelbagai jenis Meriam yang telah digunakan
masyarakat Melayu, antaranya ialah seperti Lela, rentaka dan ekor lotong
yang digunakan pada kurun ke 15 hingga 19 dan kebanyakan daripadanya
masih terdapat sehingga sekarang sebagai warisan sejarah yang tersimpan
di muzium atau hanya menjadi bahan hiasan bagi orang-orang kenamaan dan
kota-kota bersejarah sahaja.
Lela rentaka.
Apa yang saya maksudkan sebagai
Meriam Melayu adalah Meriam yang dibuat sepenuhnya oleh tukang-tukang
Melayu pada zaman dahulu iaitu bermula kurun ke 15 hinggalah awal kurun
ke 20 dan ini juga termasuklah Meriam-meriam yang telah dibuat oleh
bangsa-bangsa lain tetapi memainkan peranan yang penting dalam
perjalanan sejarah Alam Melayu. Apa yang dimaksudkan dengan alam Melayu
pula ialah kawasan-kawasan yang mempunyai penduduk peribuminya yang
berbangsa Melayu dan serumpun dengannya. Oleh itu batas geopolitik tidak
diambil kira dalam hal ini.
Meriam boleh dianggap sebagai
sejenis senjata yang amat merbahaya kerana mempunyai kuasa pemusnah
dalam jarak jauh. Meriam turut memainkan peranan yang amat penting dalam
sistem pertahanan negeri-negeri Melayu apabila berhadapan dengan
kuasa-kuasa barat seperti Portugis, Sepanyol, Belanda dan Inggeris
malahan dengan negeri-negeri Melayu sendiri. Selain itu kajian mengenai
senjata api dan Meriam-meriam dalam dunia Melayu juga adalah amat terhad
kerana kebanyakan pengkaji lebih menumpukan pengkajian mereka kepada
senjata-senjata lain seperti Keris yang kesinambungan budayanya masih
kekar dikalangkan masyarakat Melayu.
Perkataan Meriam ini kononnya
dipercayai diambil daripada sejenis senjata api lama iaitu Mary. Senjata
ini menggunakan peluru seberat enam paun atau lebih. Meriam biasanya
diperbuat daripada besi dan mempunyai hiasan yang teliti. Selalunya ia
mempunyai ragam hias yang menyerupai ikan lumba-lumba yang diletakkan di
bahagian atas belantan atau badan Meriam. Ia bertujuan untuk memudahkan
proses mengangkatnya ke dalam kapal ataupun kubu. Bentuk ikan
lumba-lumba tersebut dipercayai ditiru daripada model Meriam Belanda dan
Sepanyol. Meriam-meriam ini secara ringkasnya boleh dikelaskan kepada
beberapa jenis. Namun cerita ini boleh disangkal kesahihannya kerana
sebelum orang barat membawa meriam mereka lagi kita sudah mempunyai
model meriam kita sendiri seperti dalam kes penyerangan Melaka.
Jenis yang pertama ialah Meriam
agung yang berat dan mempunyai dua laras. Jenis kedua ialah Meriam buluh
yang panjang licin dan bersilinder, ketiga ialah Meriam jolong atau
jenjulung, badannya panjang dan mulutnya sempit. Selain itu terdapat
Meriam kalok yang pendek dan senang dibawa, Meriam dua sekalam yang
mempunyai dua kaki, Meriam peminggang yang mempunyai kuasa letupan di
tengah belantan dan Meriam turat iaitu Meriam yang berkaki. Bagi Meriam
Jawa, ia dikenali sebagai bedil. Ia juga boleh dikelaskan kepada bedil
besar iaitu berat dan jenis yang lama, bedil pengatu dan bedil tegadas.
Sejenis lagi Meriam Melayu yang
unik ialah Lela. Senjata ini dikatakan dibuat oleh seorang tukang besi
berdasarkan sebuah Meriam hadiah daripada Kapten Lucas atau seri Lukas
kepada sultan Ala’uddin di Johor. Nama Lela ini dipercayai telah diambil
daripada judul sebuah cerita klasik Laila Majnun. Nama ini diberi
kepada senjata yang umumnya berlaras panjang. Manakala senjata yang
berlaras pendek dinamakan Tomong. Lela kebiasaannya diperbuat daripada
tembaga atau besi. Ia boleh menembak sejauh 400 meter dan mempunyai
lubang pada geganok atau buntutnya, dan dilengkapkan dengan pemegang
kayu. Ianya sangat berguna ketika mengacu dan menembak. Lela juga
dilengkapkan dengan hiasan ikan lumba-lumba pada belantannya. Oleh
kerana ia kecil dan ringan maka Lela amat mudah dipindahkan dan tidak
memerlukan ramai orang untuk mengangkatnya. Lela boleh dibawa oleh
seorang atau dua orang dengan hanya memegang pada hiasan ikan
lumba-lumba tersebut ketika menggunakannya. Kebanyakan Lela yang dibuat
di Brunei pula mempunyai ragam hias yang amat bermutu dan cantik
berbanding dari tempat-tempat lain. Hal ini mungkin kerana di Brunei
lela sering dijadikan sebagai barang berharga yang mempunyai nilai
sosial yang dapat melambangkan status pemiliknya, tambahan pula ianya
sering dijadikan sebagai tanda pelantikan seseorang pembesar istana dan
juga hantaran perkahwinan.
Lela juga sering diletakkan di
bucu-bucu kubu dan juga dilengkapkan dalam kenaikan perahu atau kapal
semasa bertempur. Semua jenis Lela mempunyai pemegang iaitu seperti paku
panjang supaya ia boleh diletakkan pada perahu, kubu, belebas kapal dan
pada tempat yang berlubang apabila dibawa dengan tangan. Sesetengah
Lela turut mempunyai lubang api yang berukuran ¾ inci sahaja.
Bentuk-bentuk Lela ini juga ada yang menyerupai bentuk-bentuk binatang
seperti buaya, kerbau, naga dan ular sama ada pada bahagian mulut atau
badannya.
Gambar menunjukkan Lela Rentaka yang menjadi salah satu senjata api buatan bangsa Melayu secara khusus.
Oleh kerana Lela ini kecil dan senang digunakan, maka ia juga sering digunakan sebagai salute gun
atau digunakan untuk menembak bagi menyambut kedatangan para pembesar
atau pemerintah serta untuk keramaian tertentu. Pada 1930an Meriam jenis
Lela ini masih lagi digunakan oleh kerajaan negeri Kelantan. Namun
ianya telah digantikan dengan Meriam baru buatan barat kerana
Komissioner Polis Kota Bahru pada ketika itu khuatir Meriam itu akan
meletup. Alasannya ialah Meriam itu adalah sangat tua dan tidak
setanding Meriam barat yang tahan lasak dan lebih kuat.
Sejenis Meriam lagi dikenali
sebagai rentaka. Meriam jenis ini biasanya diperbuat daripada besi. Saiz
dan ukurannya juga adalah kecil berbanding dengan Meriam-meriam yang
lain. Seperti Lela, rentaka juga boleh dibawa dengan tangan sebab ianya
ringan dan mudah alih ia boleh dipasang dengan mudah semasa menembak.
Selain itu, terdapat sejenis Meriam lagi yang dikenali sebagai ekor
lotong yang turut mempunyai saiz yang kecil dan hampir serupa dengan
Lela. Tetapi yang membezakannya ialah dari segi bentuk dekorasi yang
terdapat padanya. Ekor lotong ini mempunyai pemegang atau pelaras yang
ditiru daripada Ekor Lotong (sejenis monyet) yang sebenar. Hiasan pada
badan Ekor Lotong ini adalah sama seperti yang terdapat pada Lela dan
dekorasinya agak unik dan menarik. Ia juga dihiasi dengan bentuk-bentuk
geometri dan terdapat sedikit kerawang menghiasi badannya termasuklah
hiasan pucuk rebung.
Pada kebiasaannya Meriam-meriam
Melayu ini menggunakan peluru yang diperbuat daripada batu atau bola
batu. Peluru besi serta peluru tembaga, emas atau perak juga sering
digunakan seperti yang telah ditemui di Johor lama dan kini disimpan di
Muzium Negara. Perbezaan yang terdapat antara Meriam Melayu dan Meriam
barat ialah dari segi ragam hiasnya. Umum mengetahui bahawa
sumber-sumber dekorasi Meriam Melayu ini datang dari timur, manakala
teknik membuatnya datang dari barat. Maka tentulah terdapatnya perbezaan
di antara Meriam Melayu dengan Meriam barat meskipun dari segi fungsi
kedua-duanya tidak ada perbezaan iaitu untuk digunakan semasa berperang.
Namun demikian Meriam Melayu juga bukan sahaja digunakan sebagai
senjata pemusnah, malahan ianya dijadikan sebagai simbol kekayaan dan
kekuasaan seseorang itu. Malahan di Borneo pada hari ini masih terdapat
daripada masyarakat kaum Iban yang menjadikan Meriam kecil sebagai
hantaran perkahwinan dan lambang status sesebuah keluarga. Malahan sudah
menjadi suatu kemestian dalam adat istiadat kerajaan Melayu untuk
membunyikan Meriam bagi menandakan berlakunya peristiwa contohnya
kematian raja, raja bersalin, bersiram atau pertabalan raja.
Perbezaan yang lain ialah dari segi saiz. Bagi Meriam Melayu, saiznya adalah lebih kecil, ianya lebih ringan dan lebih senang dibawa ke mana-mana sahaja dengan tangan tanpa menggunakan roda seperti Meriam-meriam barat. Hal ini mungkin difikirkan oleh pembuat Meriam Melayu bagi menyesuaikannya dengan geografi tempatan yang berbukit-bukau dan hutan tebal
serta tidak memungkinkan Meriam yang berat besar dan memerlukan roda
atau tarikan daripada haiwan digunakan dan diheret ke sana ke mari dalam
situasi peperangan, terutamanya dalam peperangan bercorak gerila.
Mereka telah menyesuaikannya mengikut keadaan setempat. Inilah yang dinamakan sebagai lokal genius.
Hebat bukan bangsa yang
dikatakan pemalas dan pelupa ini? siapa sangka suatu masa dahulu kita
adalah diantara bangsa yang disegani dan digeruni bangsa-bangsa lain
akan kegagahan dan kehebatan kita dalam bidang yang berkaitan. oleh
sebab itu ingin saya nasihatkan anak-anak Melayu Nusantara supaya
bangkit berjuang sepertimana nenek moyang kita. Jangan kita lemah dengan
bangsa-bangsa asing terutama yang menumpang di tanah tumpah darah kita.
Mereka sebenarnya amat takut dengan kita kerana khuatir kita bangun dan
bersatu untuk menentang mereka, kerana mereka tahu jika kita bersatu
tiada apa yang dapat mengalahkan kita. Sekian Wallah hu a'lam.
